De laatste cijfers over de uitval binnen de Belgische bedrijven laten niet veel goeds zien en dat is een probleem. Maatschappelijk, omdat we een hele groep mensen aan de kant moeten laten staan. Maar ook omdat de ambitie om aan een werkzaamheidsgraad van 80% te komen zo een verre droom wordt.
Wat veroorzaakt het onweer in de ziektecijfers?
Op enkele dagen tijd kwamen zowel de Onafhankelijke Ziekenfondsen als de sociale dienstverlener Securex met een opvallende analyse. In hun rapporten wordt er een ondubbelzinnige steile stijging van de kort- en middellange ziekteperiodes aangetoond die de negatieve tendens versterkt. Slecht nieuws voor werkgevers en arbeidsmarkt maar vooral voor de mensen zelf. Stijgend kortverzuim is de donderwolk die het onweer van de toename in langdurige ziektes inluidt.
De Belgische ziekenfondsen hebben qua cijfers wellicht het rijkste bronmateriaal om tendensen te kunnen ontwaren. Tijdens de eerste coronagolven (>2020) hebben ze zo als eerste een daling in het aantal kort- en middellang durende arbeidsongeschiktheden kunnen detecteren. [1]
Dit wordt verklaard door een doorschuiving naar stelsels zoals tijdelijke werkloosheid die voor inkomensvervanging zorgen en bepaalde overbruggingsstelsels. Daarnaast zorgde de eerste coronagolven voor een sterke terugdringing van het aantal arbeidsongevallen – mensen moesten simpelweg amper op de baan tijdens de lockdowns.
Maar voor wie daar een lichtpunt in zag voor de structurele oorzaken van ziekte krijgt ongelijk. De daling was helaas een tijdelijk fenomeen. In het eerste kwartaal van 2022 gingen de cijfers weer pijlsnel de lucht in, zelfs tegenover de referentiejaren 2018 en 2019.[2]
Het totaal aantal mensen dat langer dan één maand ziek is ging in 2021 ruim 6% boven het niveau van 2019 en in het eerste kwartaal van 2022 al 9,5% hoger dan in hetzelfde kwartaal in 2020. [4]
Opvallend is de tendens van het aantal burn-outs: meer dan 66% in drie jaar. Een explosie, dus. Achterliggend aan dit cijfer bevond zich de ziektecategorie dysthymie (langdurige depressie) die met een kwart steeg en de toename van het aantal chronische vermoeidheden waarvan een deel evolueerden in een burn-outdiagnose.
Bron: Landsbond der Onafhankelijke Mutualiteiten (zie onder)
Middellang afwezig zonder opvolging maakt langdurig ziek
Het slechte nieuws is dat de tendens in deze cijfers hetzelfde blijft, wie ze ook meet. Securex noteert via hun klanten, de werkgevers, een stijging van het kort absenteïsme (afwezigheid van minder dan een maand wegens ziekte) en van het middellang absenteïsme (tussen een maand en één jaar). Vooral de stijging bij de bedienden is opvallend. Bij deze doelgroep stijgt het absenteïsme met de helft (51,7%).
Het middellange termijn nam spectaculair toe. 2,54% van alle actieve, aangesloten werknemers was meer dan een maand en minder dan een jaar ziek.
Securex, "Korte en middellange afwezigheden op hoogste niveau sinds begin van corona", 06/07/2022, link
Deze cijfers kunnen als dramatisch bestempeld worden. We weten namelijk dat hoe groter de cijfers in de categorie "kort verzuim" is, hoe groter de uitstroom naar zeer langdurige ziekte. Dat is een probleem. Zowel maatschappelijk, omdat we een hele groep mensen aan de kant moeten laten staan. Maar ook omdat de ambitie om aan een werkzaamheidsgraad van 80%-werkzaamheidsgraad zo een verre droom is.
Het gaat weliswaar over een steekproef, maar ze is robuust en kan dus geëxtrapoleerd worden naar de hele bevolking. Securex heeft immers leden vanuit een waaier van sectoren en branches. De cijfers werden gemeten bij zo’n 12.498 ondernemingen, goed voor data van 72.031 werknemers in de privésector.
Burn-outs
Erg opvallend is het toegenomen aantal burn-outs, zowel in absolute aantallen als in relatieve aantallen.
Het onderzoek van Securex identificeert vijf cruciale (werk)kenmerken die 41% van het risico op burn-outklachten verklaren. Vier van deze triggers verslechterden in de afgelopen drie jaar. Zo steeg het percentage werknemers met emotionele werkbelasting van 32% naar 40% en met privébelasting van 31% naar 38% tussen de periode voor corona (bevragingen in 2018 en 2019) en najaar 2021. De groep werknemers met jobonzekerheid evolueerde van 23% naar 27% en met hoge werkintensiteit van 27% naar 32%. De vijfde invloedrijke factor, rolconflicten, bleef wel stabiel, vermoedelijk deels door verminderd contact met collega’s bij meer telewerk en tijdelijke werkloosheid.
Deze cijfers kunnen als dramatisch bestempeld worden
Deze kenmerken hebben bovendien ook een positieve correlatie met andere ziektes en/of ongevallen. Anders gezegd: deze basisproblemen kunnen er voor zorgen dat de kans om een andere ziekte of letsel op te doen, ook stijgt.
Laat ons even inzoomen op die kenmerken van burn-out. Volgens de meest gangbare wetenschappelijke consensus, waar prof. dr. Hans De Witte veel toe heeft bijgedragen, heeft burn-out vier kerndimensies:
1) Fysieke en mentale uitputting
2) Emotionele ontregeling
Heftigere emotionele reacties, meer irritatie, ... dan gewoonlijk
3) Cognitieve ontregeling
Zoals geheugen- en prestatieproblemen
4) Mentaal afstand nemen van het werk
Wanneer de (zelf)rapportering van elk van deze dimensies de verkeerde kant uitgaat, zien we dat de cijfers van mensen die effectief afwezig zijn van het werk door ziekte, volgen. We kunnen aannemen dat meerdere factoren ook inspelen op andere ziekte-oorzaken, zoals psychosomatische ziekten, bijvoorbeeld stressgerelateerde klachten zoals nek- en rugpijn.
Landsbond der Onafhankelijke Mutualiteiten, "Forse stijging in het aantal personen in arbeidsongeschiktheid omwille van psychische aandoeningen tussen 2018 en 2021", p.6
Verklaringen
Een deel van deze stijging kan te wijten zijn aan ruimere diagnostiek. De aandacht van huisartsen en specialisten voor het fenomeen van burn-out is ruim toegenomen. Er werden campagnes opgestart om burn-out als pathologie sneller en correcter te herkennen. Deze uitleg geven we nog het voordeel van de twijfel.
Wat je vaak hoort als andere verklaring is dat complexe aandoeningen vaker als burn-out worden gecatalogeerd. Dat zou echter hoogstens een klein deel van de aangroei kunnen verklaren gezien alle psycho-sociale aandoeningen in absoluut aantal stijgen en ook het relatieve aandeel van psycho-sociale aandoeningen op het totaal van alle aandoeningen, groeit. Met die uitleg zouden we er ons dus te eenvoudig van af maken.
De vergrijzing van de bevolking is nog zo'n element dat reeds enkele jaren wordt vermeld in de verklarende statistieken van het RIZIV , zowel bij de zelfstandigen als bij de bedienden. Als we echter de vergelijking maken met de demografische doorstroom in de beroepsactieve bevolking, kan de toename ook hoogstens voor een klein deel te linken zijn aan de gemiddeld ouder wordende werknemer. Bovendien is het aangetoond dat min-veertigjarigen statistisch meer vatbaar zijn om een burn-out te krijgen dan veertigplussers.
Hoe langer iemand ziek is, hoe moeilijker het is om terug aan het werk te gaan
De gevolgen van deze cijfers in het kortverzuim zijn eigenlijk simpel. Hoe groter de groep die kort- of middellang afwezig is, hoe meer zich dit doorzet in lang verzuim. Hoe langer iemand ziek is, hoe moeilijker het trouwens is om die persoon terug aan het werk te laten gaan.
De handhaving en begeleiding van de mensen in arbeidsongeschiktheid even apart beschouwd, is de belangrijkste oorzaak van overbelasting de werkcontext en hoe mensen op de verwachtingen in de werkcontext reageren.
Telepressure
Hoe je het ook draait of keert, de stijgende cijfers duiden op een groep werknemers en zelfstandigen die meer en meer worstelen met uitputting en ontregeling. Dit hangt nauw samen met de verminderde mogelijkheid tot herstellen. Een verstoorde werk/privébalans kan aan de basis liggen, maar ook regelmogelijkheden en het gevoel van autonomie. Een recent fenomeen dat de laatste jaren onder de loep wordt genomen door arbeidsdeskundigen is de “telepressure”.
Meer en meer mensen werken thuis sinds de coronacrisis. Dit is geen geleidelijke beweging geweest: van de ene dag op de andere moesten grote groepen mensen hun werkplek en gewoonten omgooien. Er is door de pandemie geen tijd en ruimte geweest om mensen te sensibiliseren van het “hoe” van thuiswerken. Het is net zoals zwemmen: sommige mensen zijn er misschien meteen zelfredzaam in, anderen hebben meer hulpmiddelen nodig. Zoniet, creëer je hulpeloosheid alom. Of gaan mensen "verdrinken". Hoewel hybride werken een enorme kans kan zijn voor bedrijven, ook om de werkorganisatie structureel te verbeteren, is de voorwaarde dat je het goed doet en de valkuilen vermijdt.
Telepressure doet werknemers psychologisch afhaken
Telepressure of teledruk is het fenomeen van altijd en overal bereikbaar te moeten zijn. Mensen staan altijd op een parate modus zonder de teledruk te kunnen afzetten. Bijvoorbeeld de werkWhatsapp die zelfs tijdens het slapengaan wordt bekeken en beantwoord. Sociale normen in het bedrijf kunnen deze telepressure opvoeren of net doen afnemen. Dit heeft de federale overheid er zelfs toe aangezet om het “recht op deconnectie” in te voeren.
Onderzoek laat zien dat werkdruk die permanent voelbaar psychologisch detachement van het werk kan veroorzaken. [3] Overigens kan deze werkdruk zich ook puur in de perceptie manifesteren wanneer de werknemer onvoldoende tijd kan maken voor herstel door keuzes of verplichtingen in de niet-werktijd.
Het zinkgat van de ontbrekende ziektepreventie
Wanneer we naar een werkgelegenheidsgraad van 80% willen evolueren, moeten we stoppen met stadions vol werknemers te verliezen aan vermijdbare arbeidsongeschiktheid. Beleidsmaatregelen die de productiviteit en de jobmatching via premies en sociale optimalisaties ten goede komen, blijven gerommel in de marge wanneer het zinkgat van de ontbrekende ziektepreventie niet wordt gedicht. En dat is niet enkel een taak van de (lokale) overheid: zowel werknemers, organisaties, eerstelijns zorgverleners en werkgeversfederaties moeten de krachten bundelen. De inspanningen van voorbeeldige werkgevers worden teniet gedaan door zij die geen enkele degelijke maatregel nemen voor hun werknemers. En zij vallen uit.
Bewustwording rond het thema blijft uiterst belangrijk. Zo niet, zal de groep van 500.000 mensen die langer dan 1 jaar ziek zijn, enkel nog aangroeien. Het zet niet alleen de arbeidsmarkt onder druk, maar ook de betaalbaarheid van de uitkeringen. Om van pensioenen nog maar te zwijgen.
Maatschappelijk én macro-economisch is het de enige juiste keuze om de inspanningen op te voeren om afwezigheid door ziekte terug te dringen. En dat begint bij de uitval zelf. De cijfers tonen aan dat een gebalanceerde en gezonde werkomgeving dé klip is om te ronden wanneer we de ziektecijfers willen indijken. Gelukkig is er ook goed nieuws. Het afgelopen decennium hebben we een enorme kennissprong gemaakt op vlak van jobwelzijn, preventie en arbeidsre-integratie. De best practices komen niet zelden uit onze lage landen en we beschikken in België over topexpertise. Het is een kwestie om organisaties en bedrijven te stimuleren in de aanwending ervan. Want de tijd dringt.
AUTEUR - Ruben Degraeve is beleidsspecialist absenteïsme en mede-oprichter van Track Abilities.
[1] Beheerscomité Uitkeringen, RIZIV, 2020 [2] Landsbond der Onafhankelijke Mutualiteiten, "Forse stijging in het aantal personen in arbeidsongeschiktheid omwille van psychische aandoeningen tussen 2018 en 2021", link [3] Santuzzi & Barber, 2018; Barber & Santuzzi, 2015)
[4] Securex, "Korte en middellange afwezigheden op hoogste niveau sinds begin van corona", 06/07/2022, link
[5] IDEWE, "Nu echt op weg naar het hybride werken", 14/02/2022, link